Η λεπτή αχλή της όχθης του Ευφράτη

Το 1903 εύπορος ρωμιός από την Κωνσταντινούπολη, με καταγωγή από το Εγίν, επισκέπτεται την Αιδηψό για λουτρά. Εκεί γνωρίζεται μ΄έναν στρατηγό ο οποίος, όταν του μίλησε για την πατρίδα του, του είπε: «Σεις είστε παλιοί Έλληνες, από τους στρατιώτες που άφησε ο Μ. Αλέξανδρος για να φυλάξουν τους δρόμους». Περήφανος για την καταγωγή τους, ο ανιψιός του, ζητά από τα μέλη των Μικρασιατικών Χρονικών να εξερευνήσουν την ιστορία του τόπου και των κατοίκων του Εγίν σαν μνημόσυνον οφειλόμενο στην ιερά μνήμη του πατέρα του. Τότε ο Γεώργιος Αναστασιάδης, ιδρυτικό μέλος της Εστίας Νέας Σμύρνης, συλλέγοντας όσα στοιχεία της προφορικής κυρίως παράδοσης υπήρχαν, τα δημοσιεύει στα Μικρασιατικά Χρονικά, σ’ ένα άρθρο που αποτελεί μια από τις ελάχιστες πηγές πληροφοριών για τους χαϊχουρούμ, τους Αρμενόφωνους ρωμιούς της Ανατολής.

Το 1962 η Μαρία Γαζή για λογαριασμό του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, καταγράφει μαρτυρίες και πληροφορίες από τους Εγινλήδες πρόσφυγες των χωριών Βανκ, Μουσάγκα, Σίρζι και Σοράκ του Εγίν, οι οποίοι είναι πλέον εγκατεστημένοι στην Καστανιώτισσα της Β. Εύβοιας, ωστόσο οι πληροφορίες είναι περιορισμένες.

Αναζητώντας τα ίχνη τους επικοινώνησα με την Ρωμαιορθόδοξη Εκκλησία της Αντιόχειας όπου εκκλησιαστικά ανήκαν οι περιοχές αυτές. Οι ιερείς με πληροφόρησαν πως η φωτιά που είχε προκληθεί κάποτε μετά από σεισμό, έκαψε όλα τα παλιά αρχεία, ενώ λόγω της εμπόλεμης κατάστασης στην Συρία ήταν αδύνατον να αναζητηθεί οτιδήποτε μπορεί να υπήρχε, στην Δαμασκό. Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία ιερείς που πιθανά γνώριζαν κάτι είχαν απαχθεί στην Συρία και δεν ήξεραν αν ζούσαν.

Σ’ αυτή την φάση, δύο περίπου χρόνια πριν, επικοινώνησε μαζί μου ο κ. Χικμέτ Χιασάρ Γιενίγκιουν, γνωστός και καταξιωμένος σκηνοθέτης και δημιουργός ντοκιμαντέρ, λέγοντάς μου πως θέλει να κάνει μια ταινία για τους χαϊχουρούμ . Έτσι με την βοήθεια και του δημάρχου του Κεμαλιγιέ Μουσταφά Χαζνεντάρ ο οποίος μου έστελνε φωτογραφικό υλικό και σαλναμέδες (ημερολόγια) του 19^ου αιώνα στους οποίους καταγράφονται λεπτομερώς πληθυσμιακά στοιχεία για τους τούρκους αλλά και τις υπόλοιπες μειονότητες, τα σχολεία τους, τις εκκλησίες τους κλ., αρχίσαμε να συγκεντρώνουμε την μαγιά για την έρευνά μας.

Ψάχνοντας σε αρχεία, μουσεία και βιβλιοθήκες, βρήκαμε ελάχιστα ψήγματα της ιστορίας και του πολιτισμού των Αρμενόφωνων ρωμιών. Πριν λοιπόν χαθεί εντελώς και η δεύτερη γενιά των προσφύγων έπρεπε να πραγματοποιηθεί η καταγραφή από τους εν ζωή απογόνους τους.

Με την πρόσφατη επίσκεψη του κ. Χικμέτ Χιασάρ Γιενίγκιουν βρεθήκαμε στα Διαβατά και στο Ζαχαράτο Κιλκίς και στη συνέχεια στην Β. Εύβοια όπου οι άνθρωποι μας μίλησαν ανοίγοντας τις καρδιές τους και οι καταγραφές αυτές αποτελούν τον κύριο κορμό του ντοκιμαντέρ με τίτλο «Η λεπτή αχλή της όχθης του Ευφράτη»

Θέλω να τον ευχαριστήσω δημόσια για την εμπιστοσύνη του και την εμπειρία που ζω σαν συνοδοιπόρος του σ’ αυτό το ταξίδι. Κι ένα μεγάλο ευχαριστώ σε φορείς και ανθρώπους που μας ενθάρρυναν και μας άνοιξαν δρόμο: Το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, τον Δημήτρη Παντέλα από το Δίκτυο Μικρασιάτης, τον Διδάκτωρα Ιστορίας Βλάσση Αγτζίδη, τον ερευνητή Μάκη Ιωσηφίδη, το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Θεσσαλονίκης, την Ελεωνόρα Δημελά από το Πανεπιστήμιο Πατρών, την Πρόεδρο των Προκοπιέων Χαλκίδας Σοφία Ευγενικού. Επίσης τον Δήμαρχο του Κεμαλιγιέ Μουσταφά Χαζνεντάρ για την αμέριστη συμπαράστασή του, τον Αντιπεριφερειάρχη κ. Φάνη Σπανό και όλους όσους συνέβαλαν στην προσπάθειά μας αυτή. Και φυσικά θέλω να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στον   Σεβασμιότατο Μητροπολίτη μας κ.κ. Χρυσόστομο στον οποίο πάντα βρίσκω στήριξη και συμπαράσταση.

Τα γυρίσματα της ταινίας θα συμπληρωθούν σε άλλες δύο επισκέψεις του κ. Χ. Γιασάρ ενώ φιλοδοξούμε να καταφέρουμε να τελειώνει με την επίσκεψη απογόνων των προσφύγων στα χώματα όπου έζησαν οι πρόγονοί τους.

                       Δέσποινα Μπουγιουκμάνου-Παπανδρέου

 Από τον Χικμέτ Γιασάρ Γιενιγκιούν

Η ιδέα να δημιουργήσω ένα ντοκιμαντέρ για την ιδιαίτερη πατρίδα των γονιών μου, το Εγίν, καθώς και για τους ανθρώπους οι οποίοι έφυγαν το 1924 με την Ανταλλαγή για την Ελλάδα από τα χωριά Σίρζι, Βάνκ, Μουσαγκά και Σοράκ, με απασχολούσε πολλά χρόνια. Πληροφορίες για τον τόπο εγκατάστασής τους, την νέα τους ζωή και τις επιπτώσεις που είχε το τραγικό γεγονός της ανταλλαγής, δεν είχαμε ιδέα. Μάλιστα, κάποιοι από μας ερχόμενοι στην Ελλάδα τους έψαξαν στην Αίγινα (λόγω του Εγίν), αλλά μάταια.

Εξαιρετικά σημαντική εξέλιξη αποτέλεσε η επίσκεψη του Δημάρχου Κεμαλιγιέ κ. Μουσταφά Χαζνεντάρ στην Καστανιώτισσα της Εύβοιας όπου τελικά είχαν εγκατασταθεί οι Ρωμιοί πρόσφυγες από τα μέρη μας. Αφού επικοινώνησα με τον κ. Μ. Χαζνεντάρ και την Ντεμέτ Τσιζμελή αποφάσισα να ξεκινήσω ένα μακρύ ταξίδι στον τόπο και τον χρόνο για να πραγματοποιήσω την ταινία μου. Επισκέφθηκα το Υπ. Πολιτισμού στην Άγκυρα προκειμένου να εξασφαλίσω κάποια στήριξη για το εγχείρημά μου. Απέσπασα την υπόσχεση μιας μικρής χρηματοδότησης για το ξεκίνημα. Η Δέσποινα Μπουγιουμάνου- Παπανδρέου όλο αυτό το μεγάλο διάστημα υπήρξε, αν και εξ αποστάσεως, η στενότερη συνεργάτης, φίλη και συντρόφισσά μου σε κάθε επίπεδο των προεργασιών μου. Μετέφρασε αρχεία, οργάνωσε και συντόνισε σχέσεις κι επαφές με φορείς και άτομα. Επίσης με δικές της ενέργειες προς τις ελληνικές προξενικές αρχές διευκολύνθηκαν οι διατυπώσεις για την εξασφάλιση βίζας και άδειας για τις κινηματογραφήσεις.

Στις 9 Ιουνίου μαζί με τον συνεργάτη μου εικονολήπτη Εμρέ Καρντεσσεβέν ταξιδέψαμε μέχρι την Θεσσαλονίκη όπου συναντηθήκαμε με την Δέσποινα και τον Μάκη Ιωσηφίδη, ερευνητή της ιστορίας των χαιχουρούμ από τις περιοχές Εγίν, Χαρπούτ και Κεμάχ. Στα Διαβατά και το Ζαχαράτο συναντήσαμε άτομα δεύτερης γενιάς προσφύγων. Μας υποδέχτηκαν συγκινημένοι, με την παραδοσιακή ανατολίτικη φιλοξενία , ανοίγοντας τα σπίτια τους και τις καρδιές τους. Κουβεντιάσαμε για ώρες άλλοτε κλαίγοντας κι άλλοτε γελώντας . Με την τοπική διάλεκτο του Εγίν μοιράστηκαν μαζί μας πικρές και καλές αναμνήσεις, τραγούδησαν τραγούδια τους. Δυστυχώς ο χρόνος είχε σβήσει οριστικά πολλές μνήμες. Ο Μ. Ιωσηφίδης μας πήγαινε από σπίτι σε σπίτι όπου συγκεντρωμένοι μας περίμεναν οι ηλικιωμένοι με φωτογραφίες στα χέρια . Έπρεπε να είχατε έρθει πριν είκοσι χρόνια, πριν τριάντα χρόνια, έλεγαν. Πρώτη φορά υπήρχε ενδιαφέρον γι αυτούς τους πληθυσμούς κι ήταν ευτυχισμένοι όσο κι εμείς. Την επομένη τους αποχαιρετήσαμε και παρέα με την Δέσποινα ταξιδέψαμε για την Εύβοια.

Στην Καστανιώτισσα βρήκαμε πρόσχαρους και γελαστούς ανθρώπους. Ο Θοδωρής Αιδονόπουλος, όπου διαμέναμε, μας βοήθησε φέρνοντάς μας σε άμεση επαφή με ανθρώπους οι οποίοι γνώριζαν τόσο την γλώσσα όσο και τις ιστορίες των προσφύγων γονιών τους. Η συμβολή του Γρηγόρη, του Χρήστου, της Μαρίας, της Ζωής και του Ιωσήφ ήταν ιδιαίτερα σημαντική.

Θετικό αποτέλεσμα είχε και η επίσκεψή μας στην Δήμαρχο Ιστιαίας -Αιδηψού κ. Ελένη Ευσταθίου η οποία μας υποσχέθηκε τη βοήθειά της στην επόμενη επίσκεψή μας.

Μετά από 9 ημέρες έπρεπε να ταξιδέψουμε γι Αθήνα . Στο σπίτι της Δέσποινας κάτω από τα πλατάνια έγιναν τα τελευταία κεράσματα, ο απολογισμός της δουλειάς μας και ο προγραμματισμός των επόμενων συναντήσεων. Η Δέσποινα και ο Νίκος μας αποχαιρέτησαν στο λεωφορείο. Ο οδηγός, ο Θοδωρής από το Μουσαγκά μας εξυπηρέτησε σ’ όλη τη διάρκεια του ταξιδιού.

Ο χωρισμός είναι δύσκολος μα θα ξαναβρεθούμε. Μ’ όλη μου την καρδιά θέλω να ευχαριστήσω όσους μας βοήθησαν μας, δέχτηκαν στα σπίτια τους και μοιράστηκαν μαζί μας τις αναμνήσεις τους.

Στην επιστροφή, διασχίζοντας την Ελλάδα με δυνατή βροχή, συλλογιζόμουν τα συναισθήματα που ξύπνησε αυτό το μακρύ ταξίδι στο παρελθόν. Κι ενώ σιγοτρώγαμε τα νόστιμα τσουρεκάκια της Δέσποινας, κάτι από την καρδιά μας έμενε στην Ελλάδα.

Μετάφραση Δέσποινα Μπουγιουκμάνου – Παπανδρέου