Χρήστος Αλεξανδρής

Ψυχίατρος

Επανέρχομαι στο θέμα της απόλαυσης. Έναυσμα ήταν η χθεσινή μου συζήτηση με έναν φίλο μου, σοβαρά διαλεκτικό και ενήμερο της φιλοσοφίας, πάνω σε θέματα ηθικής. Αν και αυτή η συζήτηση είναι απλά μια αφορμή, καθώς όχι μόνον οι μη έχοντες ιδέα περί ψυχανάλυσης, μα και το πλείστο εκείνων που ασχολούνται εντατικά με αυτήν αδυνατούν να συλλάβουν την έννοια της απόλαυσης και το πως αυτή καθορίζει τα ανθρώπινα.

Βασική αιτία για αυτήν την παρανόηση είναι η σύγχυση μεταξύ των όρων απόλαυσης και ευχαρίστησης ή ηδονής, που πολλές φορές τείνουν να ταυτίζονται στην καθομιλουμένη, ενώ διαθέτουν για την ψυχανάλυση ένα εντελώς διαφορετικό καθεστώς, το οποίο θα προσπαθήσω να αποσαφηνίσω με απτό παράδειγμα.

Η απόλαυση αποτελεί συνεισφορά του Λακάν στην ψυχανάλυση. Αποτελεί μια προσθήκη, έναν εμπλουτισμό της Φροϋδικής σύλληψης του πέραν της Αρχής της ευχαρίστησης, που συνιστά το πλέον δύσκολο κομμάτι της διδασκαλίας του. Ο Φρόυδ μας λέει ότι η αρχή της ευχαρίστησης είναι ομοιοστατική. Δηλαδή όταν στον οργανισμό προκύψει μια ένταση, τότε ο οργανισμός θα προσπαθήσει να μειώσει αυτήν την ένταση ικανοποιώντας της ανάγκη που την παρήγαγε κι έτσι προκύπτει η ηδονή. Με άλλα λόγια η αρχή της ευχαρίστησης είναι η αρχή της επιβίωσης, είναι καθολική, την βρίσκουμε παντού, είναι ένα απλό αντανακλαστικό τόξο. Μας προστατεύει.

Όμως, ο Φρόυδ παρατήρησε ότι στον άνθρωπο αυτή η αρχή της ηδονής γίνεται να παραβιάζεται, μάλιστα από τον ίδιον και δη εν αγνοία του. Τι εννοώ. Εννοώ ότι ενώ ο άνθρωπος έχει γνώση πλήρη της ηδονής, συνειδητοποιεί στο έπακρο τι του προσφέρει ηδονή και τι όχι, εντούτοις είναι σε θέση από τη μία πλευρά να υπερβεί το φράγμα της ηδονής και από την άλλη να το καταπιέσει στο έπακρο, χωρίς όμως ποτέ να ξέρει γιατί το κάνει, αφού κάτι τέτοιο πηγαίνει αντίθετα στους νόμους της φύσης. Ο Φρόυδ μας λέει λοιπόν ότι υπάρχει ένα Πέραν της αρχής της ευχαρίστησης, ένα επέκεινα. Αυτό το επέκεινα ήρθε ο Λακάν και του έδωσε το όνομα απόλαυση. Πέραν του ορίου που επιβάλλει η ηδονή ξεκινά η απόλαυση, η οποία δεν συμβαδίζει με την επιβίωση.

Ας πάρουμε, για να γίνει απτό, ένα απλούστατο καθημερινό παράδειγμα: το φαγητό. Είναι νόμος της φύσης όταν εμφανιστεί η πείνα, η ένταση της πείνας, τότε το ζώο θα βρει τροφή και καταναλώνοντάς την θα κορέσει την πείνα, θα μειώσει την ένταση και ταυτόχρονα θα νιώσει ευχαρίστηση. Αυτός ο ανακλαστικός κύκλος είναι καθολικός. Στον άνθρωπο όμως έχουμε τα εξής δύο τινά. Πρώτον, μπορεί να υπερβεί το φράγμα της ευχαρίστησης, ήτοι να συνεχίσει να τρώει πολύ πέραν του κόρου, να φάει το καταπέτασμα όπως λέμε. Δεύτερον, μπορεί να παραμερίζει την ένταση της πείνας, να την καταπιέζει, που έχει μια γκάμα που εκτείνεται από την μικρή καθυστέρηση της προετοιμασίας του φαγητού μέχρι την πλήρη αποχή από την τροφή όπως συμβαίνει σε μια απεργία πείνας.

Στον άνθρωπο κοντολογίς το να νιώσει άσχημα προσφέρει κάτι τις παραπάνω από την απλή ηδονή. Το να βαρυστομαχιάσει ή αντιθέτως το να ξελιγωθεί του προξενεί ένα πολύ περίεργο, σχεδόν εξωπραγματικό αίσθημα, που λέγεται απόλαυση. Αυτή μάλιστα η απόλαυση είναι, όπως αμέσως το καταλαβαίνετε, εξ ορισμού επικίνδυνη, εξ ορισμού θανατηφόρα. Στην περίπτωση της υπερφαγίας γνωρίζουμε όλοι ότι επιφέρει βλάβες στον οργανισμό μειώνοντας το προσδόκιμο επιβίωσης, ενώ στην περίπτωση της αφαγίας ο θάνατος είναι άμεσος. Ο θάνατος είναι ο κοινός παρονομαστής.

Εδώ είναι που σκοντάφτει όλη η φιλοσοφία και εν γένει η ηθική. Πώς γίνεται αφού ο άνθρωπος ξέρει, έχει γνώσει, συνειδητοποιεί τι είναι κακό, να επιλέγει εσκεμμένα να το ακολουθήσει, χωρίς όμως να γνωρίζει καθόλου το γιατί. Όλη η ηθική σπάει το κεφάλι της, δίνοντας οδηγίες για το πως πρέπει να ζούμε, που φυσικά δεν μπορούν να τηρηθούν, γιατί αυτές οι οδηγίες είναι ήδη γνωστές και επίσης επειδή δεν λαμβάνουν ουδαμώς υπόψιν τον όρο της απόλαυσης.

Η απόλαυση είναι ίδιον του ανθρωπίνου όντος, το ξεπερνά και η αιτία δεν είναι άλλη από το γεγονός ότι ο άνθρωπος ομιλεί, ότι το συμβολικό σύστημα τον καθορίζει με τρόπο που αδυνατεί να περιχαρακώσει. Στην χθεσινή μου κουβεντούλα, ο συζητητής αντέκρουσε το γεγονός ότι απόλαυση είναι ίδιον του ανθρώπου, φέροντας για παράδειγμα τα πρόβατα που αν βρουν σύκα δεν θα σταματήσουν να τρώνε παρά μόνο μέχρι να πέσουν καταής! Ω, μα και βέβαια φίλτατε συνομιλητή, η απόλαυση δεν είναι ίδιον του ανθρώπου, mea culpa, είναι ίδιον της δράσης του συμβολικού συστήματος, όπου αυτό παρεισφρύει επιφέρει απόλαυση, θανατηφόρα απόλαυση! Γιατί που αλλού θα ήταν ικανά τα κακόμοιρα τα προβατάκια να βρουν τόσα πολλά σύκα μαζεμένα, εκτός από εκεί που το ανθρώπινο χέρι έχει φυτέψει πλήθος συκόδεντρων; Δεν είναι όμως το μόνο παράδειγμα, υπάρχουν πολυάριθμα τέτοια τα οποία αναδεικνύουν την διάσταση αυτή του συμβολικού συστήματος, της επίπτωσής του στο σώμα, στο όποιο σώμα, και την μεταμόρφωσή του σε ον απόλαυσης. Έχετε δει δελφίνια που τελούν ακροβατικά σε πισίνα;