Τα φιλοξένεια της Ιστιαίας

του Γιώργου Στουρνάρα

Από το βιβλίο του ιστοριοδίφη Γεωργίου Στουρνάρα και συγκεκριμένα από την ιστορική διατριβή του 1970, βρίσκουμε μια άλλη προσέγγιση για την προέλευση του ονόματος της Ιστιαίας.

Το όνομα της Ιστιαίας μας  προσφέρει και μας το παραδίδει πρώτος απ’ όλους ο Όμηρος ( 800 π.Χ. ) στο γλαφυρό αθάνατο ποίημα της Ιλιάδος του (βιβλ. Β΄ 535 – 542 ). Από αυτό λοιπόν συνάγεται, ότι η πόλη είχε ζωή 400 – 500 χρόνια και πέρα από την εποχή του Ομήρου, αφού στο έπος της Ιλιάδος αναφέρεται ότι και Ιστιαιείς πήραν μέρος στην εκστρατεία εναντίον της Τροίας, περίπου το έτος 1193 π.Χ. Στα πιο εδώ χρόνια του Ομήρου, η Ιστιαία είναι πλέον γνωστή από όλους σχεδόν τους σημαντικούς ιστορικούς, φιλόσοφους και γεωγράφους. Ο Σκύλαξ 5^ος αιώνας π.Χ., ο Ηρόδοτος ( πατέρας της ιστορίας ) 485 – 421 π.Χ., ο Θουκυδίδης 454 – 394 π.Χ., ο Αριστοτέλης 380 π.Χ., ο Απoλλόδωρος 2^ος αιώνας π.Χ., ο μέγας γεωγράφος, ιστορικός και φιλόσοφος Στράβων 63 π.Χ. – 25 μ.Χ.

Επίσης αμέσως ύστερα ο Λίβιος 59 π.Χ. – 17 μ.Χ., ο Πλίνιος Γάϊος Καικίνιος Σεκούνδος ο νεώτερος 61 – 113 μ.Χ, ο Πλούταρχος 41 – 120 μ.Χ., ο Παυσανίας 2^ος αιώνας μ.Χ., ο Ευστάθιος Αλεξανδρεύς 4^ος αιώνας μ.Χ., ο Ησύχιος ο Μιλήσιος 6^ος αιώνας μ.Χ., όλοι τους όπως σε άλλο κεφάλαιο θα δούμε περί της αρχαίας ιστορίας της πόλεως, την μνημονεύουν κατά εποχές και σε διάφορα ιστορικά γεγονότα. Από όλη όμως την αρχαία ιστοριογραφία, δεν έχουμε κανένα θετικό στοιχείο πως η πόλη απέκτησε, ονομάσθη, και παρέμεινε έκτοτε ,με το όνομα Ιστιαία. Από την μυθολογία μαθαίνουμε κάτι δια την ονομασία της πόλεως ότι : « Ιστιαία η Εστιαία, από όνομα θυγατρός Ιστιαίας του βασιλέως Υγριέως και της Ευρυάλης». Δυστυχώς η μυθολογία μας δεν διέσωσε περισσότερα στοιχεία δια την ονομασία της ιστορικής μας πόλεως (αν και όπως προείπαμε, αυτή είναι γνωστή από τα προϊστορικά ακόμα χρόνια) και παρ’ όλο ότι η Βορ. Εύβοια ( και ολόκληρο το νησί ) τόσο πολύ τραγουδήθηκε, υμνήθηκε και απαθανατίστηκε με τα όμορφα και παραμυθένια συμπλέγματα της πολυθεϊστικής λατρείας. Δεν ήταν εδώ άγνωστα τα ιδιαιτέρως παράξενα και παιχνιδιάρικα καπρίτσια θεών και θνητών, σ’ ένα περίγυρο που άρχιζε από την Αιδηψό κατά το Κήναιο, μέχρι τα φλοισβόγλυφα ακρογιάλια του Αρτεμισίου, κι ακόμη πιο πέρα σ’ όλο το μάκρος από χιλιοτραγουδισμένα βουνά Κηρο – Νηλέα. Έχοντας δε σαν επίκεντρο την Ιστιαιϊκή γη, όπου την ζωή της ρύθμιζαν η σοφία, η υγεία, η ευχαρίστηση και η φυσική γλυκύτητα, συνδεδεμένα μαζί σ’ ένα σπάνιο και εξαίσιο λυρικό «ζωγραφικό ποίημα» – όπως συχνά θα το συναντήσουμε στα ειδικά κεφάλαια της ιστορίας μας. Ούτε ο ισχυρισμός του Στράβωνος μας ικανοποιεί διά το όνομα της πόλεως, ότι αυτή πήρε το όνομα της από τους εποικισθέντας κατοίκους του Δήμου των Ιστιαιέων των Αθηνών. Άλλοι πάλι πολύ νεώτεροι, μας κληροδοτούν την άποψη, ότι η πόλη έλαβε το όνομα από την άφθονη παραγωγή ιστών – κατάρτια ( εδώ φυτεύονταν από τους αρχαιότατους χρόνους πολλά κυπαρίσσια, χρήσιμα για Ιστούς πλοίων ) ή από τα ιστία ( στα πεδινά της περιοχής καλλιεργούσαν οι αρχαίοι πρόγονοι μας το λίνο – κοινώς λινάρι – φυτό από το οποίο κατεργάζανε τις ίνες του, χρήσιμες στην υφαντική, για καραβόπανα, άρμενα, Ιστία). Και άλλοι, διότι η πόλη ήταν κτισμένη ( όπως πληροφορούμεθα από τον Στράβωνα ) σε υψηλό μέρος – τοποθεσία – και έμοιαζε σαν να ίστατο από ψηλά. Όλα όμως τα ανωτέρω περί της ονομασίας της πόλεως που αναφέραμε, δεν μπορούμε να παραδεχτούμε, ότι είναι αντιλήψεις ολοκληρωμένες και ξεκαθαρισμένες για να σταθούν λογικώς, αφού δεν έχουμε μπροστά μας, ούτε καν ετυμολογική πραγματεία, αλλά με αβάσιμες υποθέσεις και απλές εικασίες, πληροφορούμεθα το όνομα της προσφιλούς καθ’ όλα Ιστιαίας. Ο φθοροποιός χρόνος και οι αιώνες που πέρασαν, σε καμία έρευνα μέχρι την εποχή μας δεν μας εισάγουν και από καμία διαφωτιστική από ετυμολογικής πλευράς λεπτομέρεια δεν ενημερωνόμεθα. Αλλά μήπως – όπως στην συνέχεια της ιστορίας μας θα αντιληφθούμε – έγινε καμιά σοβαρή προσπάθεια στους τομείς αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, να διαρραγεί το φράγμα – φλοιός της γης – από το σκαπτικό εργαλείο του αρχαιολόγου, όπου θα είχαμε άπειρα στο «αέναο φως» στοιχεία; Και τι στοιχεία; Μιας αρχαιολογικής ιστορίας του τόπου, όπου αναμφίβολα δεν θα ήταν άμοιρη της υπολοίπου αρχαίας ιστορίας της Ελλάδος. Κατά συνέπεια λοιπόν, είμεθα υποχρεωμένοι να σκύψουμε αυτή τη φορά όχι «ακροθιγώς» επάνω από την βίβλο της ιστορίας, η οποία με τα σημερινά δεδομένα, δεν έχει περισσεύματα από τα ιστορικά αποθέματα της Ιστιαίας διά να μας ενημερώσει, αλλά να βυθίσουμε με σωστή αντίληψη τα μάτια σε συγκυρία και προς άλλη κατεύθυνση, που θα μας επιτρέψουν να αντλήσουμε ορθολογικά πλέον συμπεράσματα διά την ετυμολογία του ονόματος της πόλεως. Οι επιγραφές της Ιστιαίας που βρίσκονται ατυχώς καταχωρημένες σε συλλογές ξένων, όπως του DITTENBERGEN (στις σελ. 232 – 233 και 172 – 173) όπου Ιστιαία, και στην αττική γραφή Εστιαία ή στη συλλογή KEIL (στη σελ. 197) Ιστιαία, αλλά και στη βοιωτική γραφή του Ησιόδου Εστίη (Θεογονία 454), μας εδραιώνουν με τις λέξεις αυτές Ιστιαία και Εστιαία (όπως θα δούμε έχουν κοινή ερμηνεία), η Ιστιή και Εστιή, πως υπάρχει αναλλοίωτη σχέση της λέξεως με την κοινή της σημερινή η παλαιά της ερμηνεία, ήτοι Εστία. Δεν έχει δε σημασία, εάν η Εστιαία είναι αττικής διαλέκτου – η προέλευση της όμως είναι ιωνική, αφού μάλιστα την μεταχειρίζονταν στην ομιλία τους οι αρχαίοι (διότι ο Ηρόδοτος αναφέρει – βιβ. 1 – ότι οι Αβάντες πρώτοι εκ των εποικησάντων τη νήσο Εύβοια, ήταν ανέκαθεν Έλληνες, ανήκοντες τω Ιωνικώ δεσμώ) – η Ιστιαία δωρική διάλεκτος, η Ιστίη ιωνική, η Εστία αττική, η Εστίη βοιωτική, και να διάτι: Διότι οι δύο μεγάλες Ελληνικές διάλεκτοι, η Ιωνική και η Δωρική, μαζί με τις άλλες ομάδες της Ελληνικής διαλέκτου, ενώθηκαν και διά την καλύτερη κατανόηση τους, αποτέλεσαν την «Πανελλήνιον κοινή». Συνεπώς και πάλι τονίζουμε, ότι όλες οι παραπάνω λέξεις, Ιστιαία, Εστιαία, Εστιή, Ιστιή, άσχετα με την γλωσσολογική διάλεκτο και προέλευση τους, έχουν την αυτή ερμηνεία με την ομοειδή τους Εστία. Από τη βάση της λέξεως Εστία θα ξεκινήσουμε και αφού διερευνήσουμε την αρχική εσωτερική της ερμηνεία, κατ’ ακολουθία θα φτάσουμε εκεί που θέλουμε. Εστία λοιπόν κατ’ αρχήν, δηλ. το μέρος που άναβαν τη φωτιά. Οι αρχαίοι λέγανε το μέρος εκείνο και μεσόμφαλον. Πίστευαν δε ότι η Εστία ήταν ιερό είδος οικογενειακής θεότητας (Ευριπίδου Μήδεια, 396). Ο Ησίοδος μας λέει διά την Εστία ότι ήταν θυγατέρα της Ρέας και του Κρόνου (Θεογονία), αλλά και προστάτιδα του σπιτιού και της οικογενείας, καθώς και της πολιτείας.

«… Δι’ ο και εν ταις ευωχίαις και σπόνδαίς, έθος ην τας απαρχάς τη Εστία ποιείσθε και αυτήν επικαλείσθαι πρώτην (Ομηρ. Ύμν. 23 και 29, και Ορφ. Υμν. 83)». Αλλά και οι Ρωμαίοι VESTA θεά την λέγανε, και με αυτήν την επωνυμία την λατρεύανε. Η πολυτιμημένη θεά της προσωποποιήσεως της αγνότητας και η προστάτιδα της γενικευμένης έννοιας της Εστίας, με την προστασία της ευωχίας κλπ. Με την ίδια λατρεία της εποχής. Και όπως το κέντρο της οικογένειας αποτελούσε η Εστία, έτσι και τη κοινή Εστία ολόκληρου της πόλεως κατά την αρχαία εποχή, αποτελούσε το πρυτανείον – ο ξενώνας όπως θα λέγαμε σήμερα – όπου υποδέχονταν και εξασφάλιζαν τους αντιπρόσωπους άλλων πόλεων. Στα διαμερίσματα δε του πρυτανείου γινότανε και οι Εστιάσεις των ξένων. Οι Εστιάσεις εθεωρούντο σχέσεις κοινωνικών ανταλλαγών και είχαν το νόημα φιλοξενίας και φιλοφροσύνης. Το όλο δε αγλάισμα του συμποσίου ήταν ο χορός και η μουσική, τα οποία ο Όμηρος ονομάζει «αναθήματα δαιτός» δηλαδή κοσμήματα της ευωχίας. Πέραν όμως τω ανωτέρω, και διά να εισέλθουμε αποτελεσματικά στο θέμα μας, έχουμε κατά συγκυρία και τις παράγωγες λέξεις εκ της Εστίας:

–          Εστία – σις = το εστίαν τινά φιλέυειν, συμπόσιον, ευωχία ( Θουκυδίδης καθώς και Πλάτων )

–          Εστιού – ούχος = ο ξενίζων, φιλεύων, ευωχίαν παρέχων.

–          Εφ – έστιος, η Επ – ίστιος = οικογενειακός, σπιτικός, τοπικός.

–          Αλλά και θεοί Εφ – έστιοι = τοπικοί θεοί της περιφέρειας.

Οι Λατίνοι τους τοπικούς θεούς τους λέγανε LARES ή PENATES στους  οποίους ήταν αφιερωμένη και η Εστία, τις δε εορταστικές εκδηλώσεις προς χάρη της, τις ονομάζανε, VESTALIA. Αλλά αφού Εστιαία ή Ιστιαία είναι λέξεις συνώνυμες της Εστίας και όλων σε προέκταση των ερμηνειών της, όπως και τα παράγωγα επίθετα και ουσιαστικά που αναφέραμε, έχουμε ακόμη:

Το παράγωγο ρήμα Εστιάω ή Ιστιάω = φιλεύω, δέχομαι, περιποιούμαι, φιλοξενώ ξένους. Μία λοιπόν και υπάρχει δυνατότητα σχέσεως παραγώγων και ερμηνειών των ως άνω λέξεων, ας διατυπώσουμε την γνώμη, πως διαστέλλοντας την σημασία της λέξεως Ιστιαία (και ως εκ του Ιστιάω – φιλοξενώ) θα έχουμε τη γνήσια ερμηνεία: ήτοι Ιστιαία = Φιλοξενία. Να λοιπόν που ευρίσκεται ο μίτος της εντρυφής αυτής. Την απάντηση την έχουμε μπροστά μας. Η Ιστιαία θα πρέπει πολύ δικαίως να ερμηνεύεται ως Φιλόξενος Χώρα η μονολεκτικά Φιλοξενία. Πασίδηλον δε, ότι από τους αρχαιοτάτους χρόνους, η φιλοξενία ήταν και εθεωρείτο αρετή διά τον τόπο. Επειδή δε, εδώ διεκινείτο η πληθώρα των ποικίλων προϊόντων της περιοχής με σκοπό την εμπορία, οι ευάριθμοι έμποροι και μεταπράτες, βρίσκανε κατά την παραμονή τους στην Ιστιαία απεριόριστη φιλοξενία από τους κατοίκους της πόλεως, καθώς και των γύρω αρχαίων οικισμών. Στην αρχαία εποχή, έχουμε πρότυπα υποδείγματα που μιλάνε τόσο γοητευτικά διά τον χαρακτήρα της φιλοξενίας που παρείχαν με ευγενική προθυμία οι πρόγονοι μας σε κάθε ξένο και σε όλο τον αρχαίο Ελλαδικό χώρο. Οι Ομηρικές ραψωδίες στην Οδύσσεια δεν μας αφήνουν αδιάφορους χωρίς να προσέξουμε όλο το ξέχειλο μεγαλείο τους:

«Αντί κασιγνήτου ξεινός θ’ ικέτης τε τέτυκται ανέρι, ες τ’ ολίγου περ επιψαυή πραπίδεσισιν». ( Ομήρου Οδύσια ραψ. Θ΄ 546 – 547 )

Δηλαδή: « Είναι σαν ίδιος αδελφός ο ξένος που προσπέφτει στον άνδρα που σταλαματιά του μνήσκει νους ακόμα» ( Μεταφρ. Αργυρή Εφταλιώτη )

Και άλλου: «Τον μεν εγώ προς δώματ’ άγων ευ εξείνισσα ενδυκέως φιλέων πολλών κατά οίκον εόντων». ( Ομήρου Οδύσια ραψ. Τ΄ 193 – 198 )

Δηλαδή: «Τον πήρα εγώ στον Πύργο μου και καλοδέχτηκα τον κι’ απ’ τα πολλά που βρίσκονταν τον φίλεψα γενναία». ( Μεταφρ. Αργυρή Εφταλιώτη )

Το πόσο δε είχαν αναγάγει σε θεότητα οι αρχαίοι μας πρόγονοι την φιλοξενία, είναι ακλόνητη πεποίθηση μου αυτή, και μπορεί να θεωρηθεί εδραιωμένος ο ισχυρισμός μου, ότι και εδώ ελατρεύετο αναντίρρητα ο Θεός της Φιλοξενίας, ήτοι ο Ξένιος Ζευς της Ιστιαίας. Ποια άλλη πειστικώτερη ένδειξη θέλουμε και ποια αδιάψευστη μαρτυρία από την ανεύρεση του ορειχαλκίνου αγάλματος του Ξένιου Διός της Ιστιαίας, το οποίο ανεσύρθει από την θάλασσα στη θέση Βουλήκι και κοντά στο Αρτεμίσο; Έργο θαυμάσιο του 5^ου αιώνα, και το οποίο στολίζει το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από το 1928. Άρα, αυτός είναι ο τοπικός Εφέστιος Θεός, που ελατρεύετο εδώ, ως «Ζεύς Εφέστιος, ως προστάτης της Ξενίας» ( Ηρόδοτος βιβλ. 1, 44 ). «Ξένιος Ζεύς» και κατά τους Λατίνους: «JUPITER HOSPITALIS». Ήταν ένα από τα κύρια επίθετα του Δία, σαν προστάτη της Ξενίας, μα και τιμωρού, όποιων παραβίαζαν την ιδιότητα του ιερού και απαραβιάστου που προστάτευε και σκέπαζε κάθε ξένο. Αυτό μας μαρτυρεί η όλη εξωτερική εμφάνιση του λαμπρού τούτου ανευρεθέντος αγάλματος, όπου και όποιος το περιεργασθεί αισθητικά, δεν θα περιγελαστεί με την αγέρωχη και κραταιή στάση του. Δεν είναι ο κυρίαρχος μόνο Δίας, ο κεραύνιος, ο κεραυνοβόλος, ο αστραπιαίος, μα λατρεύεται και με μία από τις θεσπέσιες ιδιότητες του, την προστασία της Ξενίας. Και η εξουσιαστική στάση του αγάλματος, φανερώνει διπλή υπεροχή: Δύναμη και σοφία. Προστατεύει τους φιλοξενουμένους, και όλα τα αισθήματα σεβασμού ευσπλαχνίας και πραότητας, συγκεντρώνονται στο πρόσωπο του, βρίσκοντας συγκατάνευση και επιδοκιμασία. Παράδειγμα δια τους ανθρώπους πως δεν θα πρέπει να είναι σκληροί και άκαμπτοι, σύμφωνα με το ευσπλαχνικό δίδαγμα του Ξενίου Διός. Όπως σε όλα τα ολόσωμα αγάλματα του, ο Ζεύς παρουσιάζεται σαν να κρατά – εδώ η χούφτα του είναι κενή, διότι προφανώς χάθηκε το σκήπτρο που κρατούσε – ένα από τα σύμβολα της εξουσίας του, τον κεραυνό. Και ο καλλιτέχνης εμπνευσμένος από τις πιο πάνω ιδιότητες, μας παρουσιάζει τον Ξένιο Δία σαν να εκφράζει την εξουσία του, μα τα χαρακτηριστικά του προδίδουν παράλληλα με τις άψογες αναλογίες του ώριμου σώματος της ανδρικής καλλονής, και την βαθύτητα των σκέψεων, την καλοσύνη, την φρόνηση, αλλά και την προστασία των Ξένων του τόπου της Εφεστίας λατρείας του. Όσο δε δια τα παραδείγματα της κληρονομιάς των αρχαίων και νεώτερων προγόνων μας, όπου με το αθάνατο έμφυτο φίλτρο της Φιλοξενίας τους που ελάμπρυναν την ευγενική τους καταγωγή, τόσο της Ιστιαίας όσο και του άλλου νησιού, είναι πάμπολλα. Αρκεί να ανατρέξουμε στις αφηγήσεις του Δίωνα Χρυσοστόμου ( 1^ος αιώνας μ.Χ. ) όπου συνόψισε στο σύγγραμμα του «Ευβοϊκός Λόγος» απερίφραστα και με κάθε ειλικρίνεια την φιλοξενία των Ευβοέων, διότι ο ίδιος έφτασε ως ναυαγός στα παράλια του νησιού – προερχόμενος τότε από την Χίο. Η ποιος από εμάς του σύγχρονους, δεν θυμάται όταν ναυάγησε το Γερμανικό οπλιταγωγό στις ακτές της Βορ. Εύβοιας κατά το 1941, με πόση φιλόστοργη διάθεση περιποιηθήκαμε τους επιζώντες ναυαγούς αν και άσπονδοι εχθροί μας. Κι ακόμη τη φιλοξενία των Ιστιαίων θα την συναντήσουμε σύντομα σε όλη την μεγάλη της έκταση, στο Β΄ μέρος της παρούσης μελέτης. Ιστιαία λοιπόν και Φιλοξένια, πανάρχαιων αγαθό των προγόνων μας. Ελατρεύετο δε με τόση ιερή αφοσίωση, ώστε και αγάλματα και βωμούς, ακόμη και το όνομα της πόλεως που κατοικούσαν αφιέρωσαν σε αυτήν. Ήταν δε τόσο ανεπτυγμένο το αίσθημα τούτο της φιλοξενίας, που απ’ τις καρδιές τους ακτινοβολούσε μία απέραντη αγάπη δια του ξένους τους, και η καλοσύνη αυτή στις σχέσεις τους με τους άλλους ανθρώπους, μαζί με την πλατειά ανθρωπιά, αποδεικνύεται ότι αποτελούσε μία από τις κύριες ομορφιές της ζωής τους. Αλλά πριν κλείσουμε το κεφάλαιο τούτο, και έπειτα από τις διαπιστώσεις μας, δια του ονόματος της πολυαγάπητης Ιστιαίας, φρόνιμο θα ήταν να υπομνήσουμε ότι θα ήταν εύστοχο να εγκαινιασθεί μία ωραία και καλά οργανωμένη εορταστική εκδήλωση, που τα τελείται κάθε χρόνο, να έχει δε ευρύ και πανελλήνιο χαρακτήρα. Εορτή που να θυμίζει και να διαιωνίζει το αθάνατο Φιλόξενο πνεύμα των κατοίκων της Ιστιαίας, και με την πολύκαλη προσωνυμία:

«Τα Φιλοξένεια της Ιστιαίας»

Σε συνδυασμό δε με παρόμοιες εορτές στην Αιδηψό με:

«Τα Αιδήψια»

Και του Αρτεμισίου:

«Τα Αρτεμίσια»

Άπειρη η ωφέλεια από τον ερχομό των ξένων.

Γιώργος Α. Στουρνάρας

Ιστιαίος

Μάρτιος 1970